Gehuld in glimmend, glanzend glazuur

China head: de eerste pop van porselein 

Hebt u in uw verzameling een echte china head pop? Of een originele badpop? Bent u er zeker van dat ze authentiek is? Of twijfelt u daar een beetje aan. Veel is bekend over deze oude poppen. Maar evenzoveel geheimen hangen rond deze dametjes met hun glanzende haar en glimmende gezichtjes. 

Laten we bij het begin beginnen: de grondstof porselein.  De nijverheid van het porselein maken is ontwikkeld door de Chinezen. Zij verstonden vanaf de zevende eeuw de kunst om de bijzondere witte kleisoort ‘kaolien’, vermengd met kwarts en veldspaat, op hoge temperatuur, 1300 ° C, te bakken tot helder, hard porselein.
In Europa werd pas in de 13^e eeuw kennisgemaakt met deze bijzondere keramiek. Het was Marco Polo, de Italiaanse ontdekkingsreiziger, die voor het eerst met dit prachtige materiaal Genua’s haven binnenvoer.
De Italianen vonden de keramiek zo fijntjes en prachtig, dat ze het vergeleken met de schelp van een zeeslaksoort, die bekend stond onder de naam porcella ( varkentje). Zodoende ontstond de term ‘porselein’.

Witte Goud
Het mag duidelijk zijn dat porselein vooral in het begin alleen de hele rijken was toebedeeld. Het was in Europa tot dan toe nog onbekend. Men wist dus ook niet de productiemethode, noch waar de juiste grondstoffen eventueel te vinden zouden zijn. Dus moest het nog worden ingevoerd vanuit China. Dit maakte het Chinese porselein zeldzaam en kostbaar, héél kostbaar. Het werd terecht het ‘witte goud’ genoemd. De ingevoerde schalen, potten en vazen waren dan ook niet voor het gebruik, maar voor de pronk gekocht.
Natuurlijk werd ondertussen naarstig gezocht naar kaolien op Europees gebied. Men had succes. In Duitsland’s Thüringen, in het Britse Cornwall en het Franse Sèvres werden grote ondergrondse kaolienvoorraden aangetroffen. Het feest kon beginnen!

Persen of gieten
Tot zover dit geheugenopfrissertje over het basismateriaal van de china head: het porselein. Aanvankelijk werd het Europese materiaal alleen gebruikt voor de productie van serviezen en siervoorwerpen. Maar vanaf het begin van de negentiende eeuw was ook de interesse van poppenfabrikanten gewekt.
En dat zou duren tot het begin van de 21^e eeuw! Gestart werd met de productie van kop/schoudermodellen. Vandaar de naam ‘china head’. De allereerste uitvoeringen werden eerst in mallen gedrukt. Deze mallen waren van gips of klein en bestonden uit twee, soms drie delen. Maar gaandeweg werd de productie verfijnd. Men kreeg de beschikking over een natter, soepel vloeibaarder mengsel, dat in complete mallen gegoten kon worden. Aan de binnenkant van de kop is te zien of hij geperst of gegoten is. Een geperste kop heeft een ruwere binnenkant en de dikte is niet overal gelijk. Een gegoten kop is glad aan de binnenkant en overal even dik.

Wie van de drie
Er is sprake van drie soorten porseleinen koppen. De eerst gemaakte soort is wit met meestal zwart geschilderd haar en wenkbrauwen, blauw geschilderde ogen en een rood geverfd mondje. De kop is zwaar geglazuurd. Heel zeldzaam zijn de uitvoeringen met blond of bruin haar en bruine ogen.

De tweede soort is gelijk de china head, maar dan ongeglazuurd. Deze worden ‘parian dolls’ genoemd. Bij de derde soort is voor het bakproces al een huidskleur aan de grondstof toegevoegd. Deze kop is ook ongeglazuurd en we noemen het biscuit.China heads bestonden aanvankelijk alleen uit een porseleinen hoofd, een romp van stof en onderarmen en -benen van hout. Ook kwamen geheel lederen lijven voor. Later werden de onderarmen- en benen van ongeglazuurd porselein gemaakt.

Het is moeilijk om een juist jaartal vast te stellen over de allereerste poppen, want verreweg de meeste zijn niet gemerkt. Maar wel bekend is dat de eerste gemerkte in 1840 op de markt kwamen. Ondermeer van Royal Copenhagen, KPM en Jacob Petit. Deze gemerkte poppen zijn dan ook tegenwoordig zeer begeerd en erg kostbaar. Maar gemerkt of niet: Duitsland was verreweg de grootste producent van deze poppen. 

Kleren of kinderen
Het is niet met zekerheid te stellen of het wel speelpoppen waren. Het uiterlijk van vrijwel alle soorten is behoorlijk volwassen. In geen enkel naslagwerk wordt hierover gerept. Maar wellicht waren het vooral sierpoppen of mannequins. De zogenaamde ‘mannequins’ waren poppen die naar de laatste mode gekleed verzonden werden om clientèle of vriendinnenkring te informeren over de nieuwste modetendensen. In 1884 verschenen geregeld artikelen over de china heads in het damesblad Harpers Bazar, de Voque uit die tijd.

De grootte van de poppen is meestal rond de 30 cm. Maar ze verschenen ook in poppenhuisformaat. En, zoals u wellicht weet, was het poppenhuis vroeger eerder een speeltje voor de vrouw des huizes dan voor haar koters. 

Houtskoolsproetjes
China dolls – de originele – werd tot ca 1880 gemaakt. Uit welke periode ze ongeveer stammen is te zien aan de haardracht. Wederom een indicatie dat ze mogelijk niet voor kinderen waren bestemd.
Van knot tot pijpenkrul van middenscheiding tot pony, vrijwel alle modekapsels uit de 19^e eeuw zijn te herkennen. Verder is aan het porselein te zien of u met een echt oude pop te maken heeft. Zijn er hele kleine zwarte plekjes zichtbaar? Dan is uw pop waarschijnlijk in een oude oven, gestookt met houtskool, gebrand. Die plekjes zijn namelijk houtskoolrestjes. Bij latere ovens komt dit niet voor. 

Twee soortgenoten
Later, tussen 1900 en 1920, onderging de china head een kortstondige return, zij het in een iets andere gedaante, namelijk als zogenaamde halfdolls . Zoals het woord al zegt waren dit tot en met de taille gemaakte poppen. Onderin voorzien van gaatjes, zodat de romp op een theemuts, een speldenkussen of poederdons genaaid kon worden. Ze vertegenwoordigde verschillende stijlperiodes, van Biedermeier tot en met Art Deco. Diverse soorten waren geheel van kleur voorzien, maar altijd dik geglazuurd.

Ten slotte: een China doll die wel kinderlijk aandoet: de badepuppe, badpop of Frozen Charlie. Een blote pop, geheel van wit hoogglanzend porselein, dat een jongenskopje heeft. Of de frozen Charlotte met meisjeshaar. Ook deze poppen, die qua grootte variëren van 2.5 tot maar liefst 47 cm, hebben meestal zwart haar. Het kleinste popje werd met kers in de pudding verstopt. Wie het popje op zijn bordje kreeg kon rekenen op veel geluk.
Of u een echte oude badpop hebt is te zien als u hem op zijn buikje legt. Eén van de twee voetjes mag de ondergrond niet raken. Raken beide de grond wel, dan heeft u te maken met een replica of een namaakpop.

Kaf onder het koren
Zoals gezegd, officieel zijn china’s geproduceerd tot ca 1880. De halfdolls tussen 1900 en 1920 en de badpoppen van Frozen Charlie en Frozen Charlotte van ca 1850 tot 1914.
In 1935 verschenen er echter replica’s. Deze werden gemaakt uit de originele mal en gesigneerd met de namen van de originele én de nieuwe maker. Ook deze poppen hebben een redelijk goede waarde. Na 1950 ontstond er echter een grote vraag naar namaakpoppen. Zelfs de mallen zijn nagemaakt. Feitelijk zijn de laatstgenoemde dus kitsch. Maar er kunnen leuke exemplaren bij zijn. Dus als de portemonnaie te mager is en de waarde niet van belang, valt er toch te genieten van een pop van china porselein!

© Pers- en tekstbureau Heliant